Από Φωτεινή Ξιφαρά
Το πρώτο αξιόλογο δείγμα γυναικείας γραφής στη νεοελληνική γραμματεία, μας το χάρισε η Ζακυνθινή λόγια Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου. Μοναδική επιδίωξη της σύντομης ζωής της ήταν η συγγραφή είτε της Αυτοβιογραφίας της είτε άλλων έργων. Δυστυχώς, δεν είδε κανένα από τα έργα της να δημοσιεύονται. Πολλά χρόνια μετά τον θάνατό της, σχεδόν μισό αιώνα, ο γιός της δημοσιοποίησε την Αυτοβιογραφία της , με αρκετές περικοπές. Από τα άλλα έργα της έχουν σωθεί ελάχιστα, μία κωμωδία με τίτλο Φιλάργυρος, κάποια ιταλικά κείμενα, 20 επιστολές, ο πρόλογος μιας πραγματείας «Περί Οικονομίας», τα ποιήματα Ωδή εις το πάθος του Ιησού Χριστού και Εις την Θεοτόκον και αποσπάσματα μεταφράσεων από τον Προμηθέα Δεσμώτη, την Οδύσσεια και τις Ικέτιδες.
Η ζωή της
Η Ελισάβετ Μουτζάν- Μαρτινέγκου γεννήθηκε τον Οκτώβριο του 1801 και πέθανε το Νοέμβριο του 1832. Οι γονείς της ανήκαν στις παλαιότερες και σημαντικότερες οικογένειες της Ζακύνθου. Η Ελισάβετ ενώ έδειχνε από μικρή ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη μόρφωση, περιορίστηκε στη διδασκαλία από την μητέρα της και τη γιαγιά της αρχικά, ενώ η στοιχειώδης εκπαίδευσή της συνεχίστηκε με κατ’οίκον μαθήματα από κληρικούς που ανήκαν στον κατώτερο κλήρο. Δεν ήταν ικανοποιημένη από τους δασκάλους της κι έτσι με προσωπική μελέτη απέκτησε γνώσεις της αρχαίας ελληνικής, της ιταλικής και της γαλλικής γλώσσας. Επιθυμία της ήταν να μην παντρευτεί, αλλά να αφοσιωθεί στη μελέτη και στο γράψιμο κάτι που θα της το πρόσφερε μια ζωή σε μοναστήρι, ή σε μία κατοικία της οικογένειας στην ύπαιθρο. Ο πατέρας της αρνήθηκε και τις δύο αυτές προτάσεις. Η νεαρή κοπέλα μπροστά στο ενδεχόμενο να παραμείνει έγκλειστη μέσα στο σπίτι του πατέρα της, αποκομμένη από όσα συμβαίνουν έξω αποφάσισε να δραπετεύσει αλλά μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα επέστρεψε χωρίς να την αντιληφθεί κάποιο μέλος της οικογένειάς της και τελικά αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να δεχτεί την επιθυμία των δικών της να παντρευτεί. Η ανεύρεση γαμπρού στην Ζάκυνθο ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και γι’ αυτόν τον λόγο ο θείος της πρότεινε να ταξιδέψουν στην Ιταλία όπου θα ήταν πιο εύκολο να βρεθεί σύζυγος για την Ελισάβετ και την αδερφή της, που ήταν και αυτή σε ηλικία γάμου. Το ταξίδι όμως, δεν έγινε εξαιτίας μιας ασθένειας του πατέρα της. Εν τω μεταξύ βρέθηκε υποψήφιος σύζυγος, ο Νικόλαος Μαρτινέγκος, ο οποίος όμως καθυστερούσε την επισημοποίηση της γαμήλιας συμφωνίας με συνεχείς διαπραγματεύσεις για το ύψος της προίκας. Τελικά, ο γάμος τελέστηκε μετά από 16 μήνες, το καλοκαίρι του 1831. Η Ελισάβετ πέθανε δεκαέξι ημέρες μετά τη γέννηση του γιού της.
Το γράψιμο ως ζωτική ανάγκη
Το γράψιμο για την Ελισάβετ υπήρξε ζωτική ανάγκη. Αν διαβάσει κάποιος ένα και μόνο από τα –ελάχιστα, άλλωστε σωζόμενα- έργα της, θα καταλάβει ότι γράφοντας η Μουτζάν ικανοποιούσε μια θεμελιώδη, ζωτική ανάγκη: αυτήν της επικοινωνίας. Η νεαρή γυναίκα ζούσε σε μια αυστηρή αστική οικογένεια της Ζακύνθου στις αρχές του 19ου αιώνα όπου δεν της επιτρεπόταν να βγει από το σπίτι της, ενώ παράλληλα μέσα σ’αυτό δεν υπήρχαν τα πρόσωπα με τα οποία θα μπορούσε να πραγματοποιήσει έναν πραγματικό διάλογο. Έτσι, γράφει μανιωδώς αποζητώντας να συζητήσει με κάποιον, αποζητώντας μια καθημερινή συνομιλία.
Διαβάζοντας την Αυτοβιογραφία της διαπιστώνουμε πώς από πολύ νεαρή ηλικία η Ελισάβετ άρχισε να γράφει κείμενα σε διαλογική μορφή και πως το δράμα γρήγορα γίνεται το λογοτεχνικό είδος που προτιμούσε να γράφει. Μέσα σε πέντε χρόνια, από το 1820 έως το 1825 γράφει είκοσι δύο «θεατρικά συγγράμματα».
Στην Αυτοβιογραφία της βλέπουμε πώς το γράψιμο γίνεται γι’αυτήν το κύριο μέσο ισορροπίας σε περιόδους κρίσης, αλλά και μέσο έκφρασης της ψυχικής πληρότητας. Το γράψιμο ταυτίζεται με την ικανοποίηση κάποιων βασικών, καθημερινών αναγκών της ζωής της, από τις οποίες η κυριότερη ήταν εκείνη της επικοινωνίας της με τους άλλους. Στη συνέχεια, εξελίσσεται δυναμικά σε όργανο κριτικής και καταγγελίας.
Ο φιλελεύθερος φεμινισμός
Ο φιλελεύθερος χαρακτήρας της φεμινιστικής σκέψης της Μουτζάν την φέρνει αρκετά κοντά στην Αγγλίδα πρωτεργάτρια του φιλελεύθερου φεμινισμού Mary Wollstonecraft, που με το έργο της A Vindication of the Rights of Woman θέλησε να δείξει πόσο η ευημερία έβλαψε τις γυναίκες της αστικής τάξης του 18ου αιώνα, συγκρίνοντας αυτές με διακοσμητικά πτηνά κλεισμένα σε κλουβί.
«Αν η λογικότητα είναι μια ικανότητα που διακρίνει τον άνθρωπο από τα ζώα, οι γυναίκες έχουν την ίδια ικανότητα με τους άντρες- εκτός κι αν τα κορίτσια θεωρούνται ζώα», γράφει η Wollstonecraft.
Αυτό που κυρίως ήθελαν να περάσουν οι δύο συγγραφείς ήταν πως οι γυναίκες που μένουν κλεισμένες μέσα στο σπίτι, είναι εξασθενημένες και φιλάσθενες, επειδή δεν τους επιτρέπεται να έχουν δραστηριότητες έξω από το σπίτι. Δεν έχουν, επίσης, ελεύθερη βούληση επειδή δεν τους επιτρέπεται να παίρνουν τις δικές τους αποφάσεις, αλλά τελικώς στερούνται και αρετής, επειδή αποτρέπονται από την ανάπτυξη των λογικών τους δυνάμεων και ενθαρρύνονται να είναι ευχάριστες και να ικανοποιούν τους άλλους, και ιδιαίτερα τον πατέρα όσο είναι ανύπαντρες , ή τον σύζυγο.
Αυτό, όμως, στο οποίο βλέπουμε σύγκλιση απόψεων είναι η υπεράσπιση του δικαιώματος των γυναικών στη μόρφωση. Πραγματικά, τον άξονα όλης της Αυτοβιογραφίας αποτελεί η διεκδίκηση και υπεράσπιση αυτού του δικαιώματος, ενώ κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με το A Vindication of the Rights of Woman, που δεν αποτελεί έκκληση για πολιτικές και οικονομικές ελευθερίες γυναικών, αλλά ένα επιχείρημα σχετικό με την ισότητα ανδρών και γυναικών όσον αφορά στη λογική φύση του ανθρώπου.
Ο Ελισαβέτιος Μαρτινέγκος
Ο γιός της Ελισάβετ Μαρτινέγκου ήταν αυτός που σε ηλικία σαράντα εννέα ετών αποφάσισε να δημοσιεύσει την αυτοβιογραφία της. Εκείνος που χωρίς να το θέλει της αφαίρεσε τη ζωή, μισό αιώνα αργότερα συνειδητά της αφαιρεί από τη μικρή σε διάρκεια ζωή της κάποιες εμπειρίες, περιστατικά, βιωμένο χρόνο. Έτσι, μετά την πατρική εξουσία, πεθαίνοντας, γλυτώνει μεν τη συζυγική αλλά υφίσταται – η μνήμη και το έργο της πλέον- την υιική εξουσία.
Η δημοσίευση, ωστόσο της Αυτοβιογραφίας από τον Ελισαβέτιο ίσως υπηρετούσε και κάποια προσωπική σκοπιμότητα. Ίσως ήθελε να δείξει την καταγωγή του από μια ευαίσθητη και αφιερωμένη στα γράμματα και στη λογοτεχνία μητέρα. Ο τίτλος του βιβλίου του είναι χαρακτηριστικός: «Η Μητήρ μου», με υπότιτλο: «Αυτοβιογραφία της κυρίας Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου μετά διαφόρων αυτού ποιήσεων». Οι «ποιήσεις», όμως, αυτές καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος του τόμου. Πρόκειται για μια ρομαντική ποίηση που παλινδρομεί ανάμεσα στην επτανησιακή παράδοση και στην Αθηναϊκή Σχολή. Τα πιο ενδιαφέροντα είναι εκείνα που αναφέρονται στο νησί του, στον εαυτό του και στη μητέρα του.
Πολύ ενδιαφέρον από βιογραφική άποψη είναι το πρώτο ποίημα, στο οποίο ο γιος της Ελισάβετ αυτοοικτιρίζεται εκφράζοντας την απογοήτευσή του για την έλλειψη ιδιαίτερων ικανοτήτων και για τη γενική μέτρια κατάστασή του.
ΤΙ ΕΙΜΑΙ
Το λέω, δεν είμαι τίποτα
Ο νους μου είναι σκοτάδι,
Δεν έφεξε καμμία στιγμή,
Πάντοτες έχει βράδυ.
Είμαι ελλιπής και δύσκολος
Στη μνήμη και στη σκέψη,
Η φύσις σ’ όλα ηθέλησε
Σκληρά να με στερέψει.
Η επίμονη αναφορά του Ελισαβέτιου Μαρτινέγκου στη μικρότητα της διάνοιάς του αναμφισβήτητα ξεπερνά τα όρια μιας τυπικής προβολής ταπεινοφροσύνης, δημιουργώντας προβλήματα στην κατανόηση της ψυχοσύνθεσή του και, αντίστοιχα, της σχέσης που αυτός είχε αποκαταστήσει με τη νεκρή μητέρα του.
Συμπέρασμα
Στην ενδιαφέρουσα ιστορία της Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου διακρίνουμε τον ορισμό της καταπίεσης. Καταπίεση στη μόρφωση, στην έκφραση συναισθημάτων και στην ελευθερία των επιλογών. Μπορεί άραγε η καταπίεση να καταπνίξει ένα ταλέντο; Πολλές φορές, όλα αυτά που μπαίνουν εμπόδιο στην εξέλιξη ενός χαρίσματος , είναι και αυτά που τελικώς, το αναδεικνύουν. Αν η Ελισάβετ δεν ήταν τόσο καταπιεσμένη από το οικογενειακό της περιβάλλον, αν μπορούσε να συνομιλεί με τα άτομα του περιβάλλοντός της και να εξωτερικεύει τις σκέψεις και τις ανησυχίες της, ίσως να μην είχε καταφέρει να φτάσει τη γραφή της σε αυτό το σημείο. Η συγγραφή ήταν η μόνη της διέξοδος , αποτελούσε για εκείνην ζωτική ανάγκη, επικοινωνούσε με τους ήρωες που δημιουργούσε η φαντασία της και κάπως έτσι επιβίωνε… και κάπως έτσι, αρκετά χρόνια μετά, κατάφερε να γίνει η πρώτη ελληνίδα πεζογράφος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου