Η ΔΕΗ παράγει ενέργεια ... και πολιτισμό

της Αντιγόνης Ζούντα

Τη βαριά της ιστορία, που φαίνεται να έχουν ξεχάσει ή να αγνοούν οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές αλλά και οι αγορές, ξεδιπλώνει η ΔΕΗ, μέσα από μια πορεία δεκαετιών, που σημάδεψε και την αναπτυξιακή εξέλιξη της χώρας.

Στο πλαίσιο της αφιερωματικής έκθεσης "Η ΔΕΗ και η ιστορία της" στις ιστορικές εγκαταστάσεις του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού Νέου Φαλήρου στο περίφημο Κτήριο "Τ" -που διεξάγεται παράλληλα και συμπληρωματικά προς την αναδρομική έκθεση για τη "Βιομηχανική κληρονομιά της Ελλάδας 1980-2015. Διάσωση - Έρευνα - Εκπαίδευση"-, η επιχείρηση ανοίγει στο ευρύ κοινό μέρος του πλούσιου αρχείου της, επιχειρώντας να επικοινωνήσει και μια άλλη πλευρά που εμπεριέχεται στην 66χρονη λειτουργία της: αυτή της ανάδειξης του πολιτιστικού της αποθέματος.

Η ΔΕΗ, η οποία σήμερα βρίσκεται στο "μάτι του κυκλώνα", στο πλαίσιο των σαρωτικών αλλαγών στις ενεργειακές αγορές, μέσα από την έκθεση αξιοποιεί και προβάλλει την πλούσια βιομηχανική ιστορία και κληρονομιά της.

Οι πολίτες -και κατά κύριο λόγο ... πελάτες της- καλούνται να "δουν" πίσω από τις "παραδοσιακές" υπηρεσίες της επιχείρησης τα βήματα εξέλιξης και προόδου στον εξηλεκτρισμό έως τις εσχατιές της χώρας, στην ίδρυση μονάδων και σταθμών, στη δημιουργία δικτύων μεταφοράς και διανομής. Και βέβαια ο εξοπλισμός της επιχείρησης -κτήρια, εγκαταστάσεις, μηχανές, εργαλεία-, εκτός από περιουσιακό στοιχείο της ΔΕΗ, συνιστά κι ένα σημαντικό τεκμήριο της ιστορίας της, των ανθρώπων της, καθώς και γενικότερα της ιστορίας της τεχνολογίας στην Ελλάδα.

Ίσως ο Γάλλος ιστορικός Fernand Braudel (στον "Υλικό Πολιτισμό") αφηγείται πιο εύγλωττα τη σύνδεση τεχνολογίας και κοινωνίας: "Η τεχνική τελικά έχει το ίδιο το εύρος της ιστορίας και αναγκαστικά τη βραδύτητά της, τους επαμφοτερισμούς της. Εξηγείται από αυτό και την εξηγεί με τη σειρά της, χωρίς ο συσχετισμός να δίνει, προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση, ικανοποιητική λύση. Στο πεδίο αυτό, διευρυμένο ώς τις ακραίες όχθες της καθολικής ιστορίας, δεν υπάρχει μία, αλλά πολλαπλές δράσεις, πολλαπλές οπισθοδρομήσεις και πολλαπλές εμπλοκές. Δεν πρόκειται σίγουρα για μια ιστορία ευθύγραμμη".

Η ΔΕΗ παράγει ενέργεια... και πολιτισμό

Όπως τονίζει στην "Αυγή" της Κυριακής η Μαρία Μαυροειδή, ιστορικός -βιομηχανική αρχαιολόγος- (Ιστορικό Αρχείο ΔΕΗ) μια εκ των δύο επιμελητριών της αφιερωματικής έκθεσης -μαζί με τη Γεωργία Πανσεληνά, ιστορικό, επιστημονική συνεργάτιδα (Ιστορικό Αρχείο ΔΕΗ)-, η φιλοξενία της αναδρομικής έκθεσης "Βιομηχανική κληρονομιά στην Ελλάδα, 1980-2015. Διάσωση - Έρευνα - Εκπαίδευση" των ελληνικών τμημάτων TICCIH και ICOMOS, στο κτήριο "Τ" του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού Νέου Φαλήρου αποτέλεσε το έναυσμα. Η καθαυτό επιλογή του συγκεκριμένου βιομηχανικού μνημείου της ΔΕΗ, που κηρύχθηκε διατηρητέο το 1986 (από τις πρώτες ανάλογες κηρύξεις) και η απόδοση τμήματός του στο ευρύ κοινό, σημείωσε, σηματοδοτούν την απαρχή μιας νέας στρατηγικής, που σταθερά κινείται προς τη διάσωση, την τεκμηρίωση και την ανάδειξη της μοναδικής πολιτιστικής κληρονομιάς της επιχείρησης.

Επισημαίνει ότι η αφιερωματική έκθεση "Η ΔΕΗ και η ιστορία της" λειτουργεί ως "πρόγευση" για τον -πράγματι- εντυπωσιακό σε όγκο και εύρος ιστορικό πλούτο που έχει δημιουργήσει η επιχείρηση μέσα στην 66ετή διαδρομή της: η συλλογική μνήμη των χιλιάδων εργαζομένων της, η συσσωρευμένη τεχνογνωσία, ο κτηριακός και μηχανολογικός εξοπλισμός, τα πολύτιμα αρχειακά τεκμήρια συνθέτουν ένα σημαντικό πολιτιστικό απόθεμα, το οποίο μόνο μια επιχείρηση του μεγέθους και της διάρκειας της ΔΕΗ θα μπορούσε να παραγάγει. "Το απόθεμα αυτό, με τις ιδιαίτερες πτυχές του, παραμένει ακόμη άγνωστο στον κόσμο της επιστήμης, αλλά και ευρύτερα", σημειώνει.

Παράλληλα, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ο τίτλος του συνοπτικού χρονολογίου της ΔΕΗ για την περίοδο 1950-1980 "Η ΔΕΗ δημιουργείται... και δημιουργεί" εμπεριέχει ταυτόχρονα και μια άλλη ανάγνωση: "Η ΔΕΗ εξηλεκτρίζει τη χώρα και παράγει πολιτισμό". Υπ' αυτήν την έννοια, προσθέτει "θελήσαμε να παρουσιάσουμε ευσύνοπτα και 'εύγλωττα' αρχειακά και φωτογραφικά τεκμήρια, αλλά και αντικείμενα/εξοπλισμό από όλους τους τομείς δραστηριότητας της ΔΕΗ (λιγνιτωρυχεία, παραγωγή, μεταφορά, διανομή)". Έτσι, συνεχίζει, για πρώτη φορά, η ΔΕΗ αποτυπώνει σταθμούς της ιστορίας της μέσα από το Ιστορικό της Αρχείο, με την επιστημονική επιμέλεια δύο ιστορικών.

Από το πρώτο εργοστάσιο του είδους στη χώρα, τον Ατμοηλεκτρικό Σταθμό Νέου Φαλήρου, που κατασκευάστηκε το 1903, έως τις εγκαταστάσεις των Λιγνιτωρυχείων Αλιβερίου και εκείνων της Πτολεμαΐδας, "τα υλικά κατάλοιπα του εξηλεκτρισμού συνιστούν αποτυπώματα της πλούσιας παραγωγικής δραστηριότητας της ΔΕΗ σε όλη την επικράτεια και συνάμα ψηφίδες της πολιτιστικής της συμβολής", καταλήγει η Μ. Μαυροειδή.

Ιστορικοί σταθμοί

Με την προσέγγιση "Η ΔΕΗ δημιουργείται... και δημιουργεί" γίνεται μια μικρή αναδρομή με επιλεγμένους κομβικούς σταθμούς στην ιστορία της επιχείρησης, αλλά και της εξέλιξης της χώρας, από το 1948, την εποχή της ανασυγκρότησης, έως το 1975, που ολοκληρώνονται οι δύο πρώτες μονάδες στον Νομό Κοζάνης.

Συγκεκριμένα:

- Νοέμβριος 1948: Στο πλαίσιο του σχεδίου Μάρσαλ, το Ανώτατο Συμβούλιο Ανασυγκρότησης καταρτίζει τετραετές πρόγραμμα οικονομικής ανόρθωσης, που περιλαμβάνει πρόγραμμα εξηλεκτρισμού της χώρας με την αξιοποίηση της υδραυλικής δύναμης οκτώ ποταμών.

- 20 Ιουλίου 1950: Με αναγκαστικό νόμο (1566/1950) κυρώνεται η σύμβαση μεταξύ ελληνικής κυβέρνησης και αμερικανικής εταιρείας Ebasco Services Inc., η οποία αναλαμβάνει τη διεύθυνση ανάπτυξης και λειτουργίας εθνικού συστήματος ηλεκτρικής ενέργειας.

- 7 Αυγούστου 1950: "Και εγένετο ΔΕΗ!". Η Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού ιδρύεται με τον νόμο 1468. Λίγους μήνες αργότερα ξεκινά τη λειτουργία της οργανωμένη σε δύο μεγάλους τομείς: της ηλεκτρικής και της λιγνιτικής εκμετάλλευσης.

- Φεβρουάριος 1951: Το πρώτο έργο της ΔΕΗ στο Αλιβέρι στοχεύει στην ανάπτυξη δύο λιγνιτωρυχείων συνολικής παραγωγής 3.000 τόνων λιγνίτη ημερησίως. Η δημιουργία των λιγνιτωρυχείων Αλιβερίου άνοιξε τον δρόμο για αξιοποίηση κι άλλων λιγνιτικών αποθεμάτων της χώρας με σύγχρονες μεθόδους εκμετάλλευσης.

- Μάρτιος 1951: Ξεκινά η υλοποίηση της πρώτης φάσης εξηλεκτρισμού υπό την εποπτεία της Ebasco, με κεφάλαια από τον δημόσιο προϋπολογισμό, το Σχέδιο Μάρσαλ και τις ιταλικές πολεμικές αποζημιώσεις. Σχεδιάζονται και σταδιακά ολοκληρώνονται τέσσερα υδροηλεκτρικά εργοστάσια (Άγρας 1954, Λάδωνας 1955, Λούρος 1954, Αχελώος 1966) και ένα θερμικό (Αλιβέρι 1953). Ταυτόχρονα κατασκευάζονται οι πρώτες γραμμές μεταφοράς, καθώς και δίκτυα διανομής.

- Ιανουάριος 1955. Εκπονείται η δεύτερη φάση εξηλεκτρισμού της χώρας, με χρηματοδότηση από έσοδα της ΔΕΗ, πιστώσεις εξωτερικού, περιορισμένη συμμετοχή κρατικού προϋπολογισμού και ομολογιακά δάνεια. Το πρόγραμμα εγκρίνεται το 1957. Περιλαμβάνει τον Ατμοηλεκτρικό Σταθμό Πτολεμαΐδας (1959) και τον Υδροηλεκτρικό Σταθμό Ταυρωπού (1960), ενώ ξεκινά η κατασκευή του Υδροηλεκτρικού Σταθμού Εδεσσαίου (1969) και μελετώνται τα έργα του Αχελώου.

- 1 Αυγούστου 1955: Με τη λήξη της σύμβασης μεταξύ Ελληνικού Δημοσίου-Elbasco, η ευθύνη για την διεύθυνση, τη διαχείριση και τη λειτουργία του εθνικού συστήματος περιέρχεται στην ελληνική πλέον διοίκηση της ΔΕΗ. Πρώτος πρόεδρος Δ.Σ. ορίζεται ο Πέτρος Ν. Γουναράκης.

- 1 Αυγούστου 1956: Με το νομοθετικό διάταγμα 3523/1956 η ΔΕΗ αναλαμβάνει το αποκλειστικό προνόμιο παραγωγής, μεταφοράς και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας σε όλη την χώρα. Τίθενται οι βάσεις για ενιαία ορθολογική οργάνωση του εθνικού συστήματος με την εξαγορά των ιδιωτικών ή κοινοτικών ηλεκτρικών εκμεταλλεύσεων που υπήρχαν τότε στην επικράτεια.

- 1 Δεκεμβρίου 1960: Ολοκληρώνεται ο βασικός κορμός των εξαγορών με την υπογραφή της σχετικής σύμβασης για την ξένων συμφερόντων Ηλεκτρική Εταιρεία Αθηνών-Πειραιώς (ΗΕΑΠ), τη μεγαλύτερη από τις υφιστάμενες ηλεκτρικές επιχειρήσεις. Για την υλοποίηση του σύνθετου έργου των εξαγορών ιδρύεται από το 1956 ειδική ολιγάριθμη υπηρεσιακή μονάδα, το Τεχνικό Ταχυσυνεργείο, που επανδρώνεται με επίλεκτους μηχανικούς και υπομηχανικούς. Κατά την περίοδο 1956-1968 εξαγοράζονται συνολικά 415 εταιρείες.

- 1970-1975: Τίθενται σε λειτουργία οι δύο πρώτες μονάδες του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού στη λιγνιτοφόρο περιοχή της Μεγαλόπολης (1970). Η έως τότε μεγαλύτερη σε λειτουργία ατμοηλεκτρική μονάδα της ΔΕΗ εγκαθίσταται στον Ατμοηλεκτρικό Σταθμό Αγίου Γεωργίου στο Κερατσίνι (1971). Το 1972 δημιουργείται το Ενεργειακό Κέντρο Λαυρίου. Ολοκληρώνονται οι δύο μονάδες του Υδροηλεκτρικού Σταθμού Πολυφύτου στον Αλιάκμονα (1974) και οι δύο πρώτες μονάδες του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού Καρδιάς στον Νομό Κοζάνης (1975).

Χώρος-μνημείο

Ιδιαίτερη σημασία έχει η επιλογή του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού (ΑΗΣ) Νέου Φαλήρου και του υποσταθμού, του κτηρίου "Τ" όπως καθιερώθηκε, λόγω της χαρακτηριστικής του κάτοψης, να λέγεται, για τη φιλοξενία των εκθέσεων, καθώς το ίδιο αποτελεί ένα εμβληματικό μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς.

Όταν το 1901 η Ελληνική Ηλεκτρική Εταιρεία (ΕΗΕ) Συστήματος Thomson-Houston de la Méditerranée εξασφαλίζει το δικαίωμα παροχής ρεύματος στον σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιώς, προβάλλει επιτακτικά η ανάγκη κατασκευής ενός κεντρικού σταθμού για την επαρκή παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Το 1903 ο ΑΗΣ Νέου Φαλήρου τίθεται σε λειτουργία, με συνολική εγκατεστημένη ισχύ 3.000 KW.

Σε βιβλίο του ΕΜΠ, του 1902, χαρακτηρίζεται "έργον μοναδικόν εν Ελλάδι, αξιοσημείωτον δε και εν τη Ανατολή".

Ο Σταθμός συγκαταλέγεται στα πρώτα βιομηχανικά συγκροτήματα της πρωτεύουσας που κηρύσσονται διατηρητέα και διαθέτει γνωρίσματα που το καθιστούν από τα μοναδικά, ελάχιστα σωζόμενα δείγματα του είδους στη Νοτιοανατολική Ευρώπη.

Το κτήριο "Τ" είναι ο υποσταθμός μέσω του οποίου διοχετεύεται από το 1927 συνεχές ρεύμα για την κίνηση του παρακείμενου ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς. Εξοπλίζεται με στρεφόμενους μετασχηματιστές, οι οποίοι σώζονται έως σήμερα. Το κτήριο "Τ" αποκαταστάθηκε με τα σωζόμενα in situ (επιτόπου) μηχανήματά του.

Το Ιστορικό Αρχείο ΔΕΗ

Η ΔΕΗ είναι η πρώτη ελληνική δημόσια επιχείρηση που μερίμνησε για τη διάσωση του αρχειακού της πλούτου ήδη από το 1980 με σχετική νομοθετική ρύθμιση.

Το Ιστορικό Αρχείο ΔΕΗ συγκεντρώνει, καταγράφει, ταξινομεί και αποδίδει στην έρευνα σημαντικές αρχειακές ενότητες της επιχείρησης, τηρώντας σταθερά τη δέσμευσή του προς την επιστημονική κοινότητα.

Αναγνωρίζοντας τη σημασία και τη συμβολή της προφορικής ιστορίας στην προαγωγή της συλλογικής μνήμης, έχει εγκαινιάσει από το 2003 το Αρχείο Προφορικών Μαρτυριών, το οποίο εμπλουτίζει τις γραπτές πηγές αναδεικνύοντας άγνωστες πτυχές της ιστορίας της επιχείρησης.

Τεκμηριώνει και αναδεικνύει τη βιομηχανική κληρονομιά της ΔΕΗ συμβάλλοντας ταυτόχρονα στη μελέτη της ιστορίας της τεχνολογίας στην Ελλάδα, ενώ εμπλουτίζει τις συλλογές του με νέες προσκτήσεις.

Το Ιστορικό Αρχείο συνεργάζεται με πολιτιστικά και επιστημονικά ιδρύματα και φορείς για την αξιοποίηση των αρχείων και της βιομηχανικής κληρονομιάς, ενώ παράλληλα προωθεί κοινές πολιτιστικές δράσεις.

* Υπενθυμίζεται ότι και οι δύο εκθέσεις είναι ανοιχτές για το κοινό έως 31 Μαΐου, με ελεύθερη είσοδο, κάθε Δευτέρα και Τετάρτη 10:00-13:00 και 17:00-20:00, και κάθε Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή, Σάββατο και Κυριακή 10:00-13:00.

Ο ιστορικός σταθμός βρίσκεται στην οδό Σολωμού και Δημ. Φαληρέως 1, Ν.Φάληρο.

avgi.gr